Dnia 04 lipca 2019 r. Sejm uchwalił ustawę o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw. Nowelizacja opublikowana została 06 sierpnia 2019 r. w Dzienniku Ustaw poz. 1469. Jest to największa reforma procedury cywilnej od 2012 roku – obejmuje ponad 300 przepisów tj. około 25% tekstu ustawy. Niektóre zmiany weszły w życie już z dniem 21 sierpnia br., natomiast zasadnicza część zacznie obowiązywać po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia tj. 07 listopada 2019 r. Fundamentalnym celem nowelizacji jest usprawnienie postępowania sądowego, zapobieganie jego przewlekłości, ale również zapewnienie pozwanym realnej możliwości podjęcia obrony ich praw na etapie postępowania sądowego, a nie dopiero egzekucyjnego.

Jedną z ważniejszych zmian jest wprowadzenie do Kodeksu postępowania cywilnego nowego rozdziału zatytułowanego „Organizacja postępowania”, który to rozdział normuje organizację postępowania oraz zasady gromadzenia materiału procesowego. W pierwszej kolejności wprowadzona została zasada obowiązkowego złożenia odpowiedzi na pozew, którą pozwany wnosi w wyznaczonym przez sąd terminie – nie krótszym niż dwa tygodnie. Uchybienie obowiązkowi złożenia odpowiedzi na pozew może skutkować wydaniem wyroku zaocznego.

Nowe regulacje dotyczące organizacji postępowania mają przeciwdziałać jego przewlekłości. Po złożeniu odpowiedzi na pozew, a także gdy nie została ona złożona, ale wyrok zaoczny nie został wydany, przewodniczący wyznacza posiedzenie przygotowawcze, które ma na celu rozwiązanie sporu bez potrzeby prowadzenia dalszych posiedzeń, zwłaszcza rozprawy. W toku posiedzenia przygotowawczego sąd może nadać mu odformalizowany charakter, o ile może się to przyczynić do polubownego rozwiązania sporu. Jeżeli jednak strony nie dojdą do konsensusu, a starania sądu okażą się bezskuteczne, wówczas sporządzony zostaje plan rozprawy. Plan rozprawy będzie zawierać rozstrzygnięcia co do wniosków dowodowych stron oraz w miarę potrzeby; określenie przedmiotów żądań stron, zarzuty, określenie faktów i ocen, które pozostają sporne, terminy posiedzeń, termin zamknięcia rozprawy lub ogłoszenia wyroku oraz kolejność i termin przeprowadzenia dowodów.
Co do zasady swoje twierdzenia i dowody strony zobowiązane będą zgłaszać do czasu zatwierdzenia planu rozprawy, chyba że strona uprawdopodobni, iż wcześniejsze ich zgłoszenie było niemożliwe, albo potrzeba ich powołania wynikła później. Wobec tego celem nowelizacji jest koncentrowanie materiału dowodowego przed rozpoczęciem rozprawy. Brak obecności pozwanego będzie skutkować brakiem jego wpływu na kształt planu rozprawy, a ponadto może on zostać obciążony wyższymi kosztami procesu. Przewodniczący może zadecydować, że przeprowadzenie posiedzenia przygotowawczego nie przyczyni się do sprawniejszego rozpoznania sprawy i nadać sprawie inny bieg, a w szczególności skierować ją do rozpoznania – także na rozprawie. Co do zasady rozstrzygnięcie sprawy ma nastąpić na pierwszym terminie, a jeżeli zaistnieje konieczność przeprowadzenia większej liczby posiedzeń, wówczas powinny się one odbywać dzień po dniu.

Jak już wspomniałam wyżej – naczelnym celem nowelizacji jest między innymi przeciwdziałanie przewlekłości postępowania. W tym celu, w nowym art. 41 k.p.c. ustawodawca wprowadził klauzulę generalną, która zakazuje nadużywania prawa procesowego, a ponadto w nowych przepisach zapewniono środki, które pomogą sądom w realizacji powyższej zasady. Jeżeli zostanie stwierdzone nadużycie prawa procesowego przez stronę sąd w orzeczeniu kończącym postępowanie będzie uprawniony do nałożenia grzywny oraz, na wniosek strony przeciwnej, do zasądzenia zwrotu kosztów procesu podwyższonych maksymalnie dwukrotnie – odpowiednio do nakładu pracy zwiększonego i spowodowanego nadużyciem prawa przez przeciwnika procesowego. Sąd będzie ponadto uprawniony do podwyższenia stopy zasądzonych odsetek. Ponadto, ustawa wprowadza ułatwienia w przedmiocie wydania postanowienia o odrzuceniu pozwu jako oczywiście bezzasadnego, co pozwoli zmniejszyć ilość spraw rozpatrywanych przez sądy, a więc takich, które w ogóle nie powinny trafić na drogę postępowania sądowego. Inne rozwiązania w zakresie przeciwdziałania przewlekłości postępowania to m.in.; instytucja zwrotu pisma bez nadawania mu biegu, zasada zwięzłego sporządzania uzasadnień wyroków, przeciwdziałanie piętrowym zażaleniom oraz bardziej restrykcyjne patrzenie na ponowne wnioski o wyłączenie sędziego oraz o ustanowienie pełnomocnika z urzędu.

Nowelizacja wprowadziła również nowe zasady dotyczące właściwości miejscowej sądów. Wcześniej obowiązująca zasada właściwości przemiennej przy dochodzeniu roszczeń z umów została zmodyfikowana w ten sposób, że określone zostało pojęcie miejsca wykonania umowy, którym generalnie jest miejsce spełnienia świadczenia charakterystycznego dla umów danego rodzaju. Ponadto, wprowadzone zostają nowe regulacje, stanowiące że w sprawach o ochronę dóbr osobistych naruszonych przy wykorzystaniu środków masowego przekazu o roszczenie wynikające z czynności bankowej przeciwko bankowi i innym jednostkom wskazanym w ustawie można wytoczyć przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania albo siedziby powoda.

Kolejna nowość – koniec z fikcją doręczeń – ma na celu zapewnienie pozwanym realnej możliwości obrony swoich praw na etapie postępowania sądowego, wykluczając sytuacje, w których pozwani dowiadują się o toczącym się postępowaniu dopiero na etapie egzekucji. Jeżeli pozwany, pomimo powtórnego zawiadomienia, nie odebrał pozwu albo innego pisma procesowego, które wywołuje potrzebę podjęcia obrony jego praw, a w sprawie nie doręczono mu żadnego innego pisma i nie ma zastosowania inny przepis szczególny przewidujący skutek doręczenia, sąd zobowiąże powoda do doręczenia pisma pozwanemu za pomocą komornika. Jeżeli w terminie dwóch miesięcy powód nie złoży do akt potwierdzenia odbioru pisma albo nie wskaże aktualnego adresu pozwanego sąd może zawiesić postępowanie.

Nowelizacja wprowadza również znaczące zmiany w zakresie postępowania odwoławczego. Warunkiem koniecznym do wniesienia apelacji będzie wcześniejsze złożenie wniosku o doręczenie orzeczenia z uzasadnieniem oraz ze wskazaniem zakresu w jakim ma zostać sporządzone. Opłata od takiego wniosku będzie wynosić 100 zł, a jeżeli strona zdecyduje się na złożenie środka zaskarżenia, opłata zostanie zaliczona na jego poczet. Obecnie to sąd I instancji bada apelację pod kątem spełnienia warunków formalnych, a następnie przekazuje sprawę do rozpoznania sądowi II instancji. Na mocy nowych przepisów postępowanie międzyinstancyjne zostanie w całości przeniesione do sądu odwoławczego, tak aby sądy nie dublowały wykonywanych przez siebie czynności.

Pojęcie zażalenia poziomego (zażalenie rozpoznawane przez inny skład sądu tej samej instancji) jest nam dobrze znane, natomiast dotychczas stosowane było tylko w postępowaniu odwoławczym i to tylko w określonych przypadkach. Rozpoznawanie zażalenia przez inny skład sądu tej samej instancji ma stać się niemalże regułą. Nowe przepisy przewidują, że zażalenie poziome będzie przysługiwać m.in. na nadanie rygoru natychmiastowej wykonalności, odmowę zwolnienia od kosztów sądowych lub przyznania pełnomocnika z urzędu, stwierdzenie prawomocności orzeczenia, sprostowanie orzeczenia, skazanie świadka, biegłego, strony czy jej pełnomocnika na grzywnę oraz na odrzucenie skargi na orzeczenie referendarza sądowego. W ocenie projektodawców takie rozwiązanie odciąży sądy II instancji od rozpoznawania spraw drobnych i w konsekwencji przyczyni się do przyspieszenia postępowań.

Na uwagę zasługuje również wprowadzenie zasady wydawania postanowień na posiedzeniach niejawnych oraz ograniczenie możliwości podnoszenia zarzutu potrącenia tylko do sytuacji, gdy wierzytelność pozwanego jest bezsporna, udowodniona dokumentem albo pochodzi z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona pozwem. Ponadto, ustawa przywraca odrębne postępowanie w sprawach gospodarczych, czemu poświęcony został nowy dział w kodeksie.